Οι φωτιές τ’ αϊ Γιαννιού «άναψαν» στη Λίμνη

Συνέχιση ενός πανάρχαιου εθίμου από τους Ναυτοπροσκόπους της Λίμνης στη βόρεια Εύβοια

Ρεπορτάζ: Γιώτα Περήφανου

Την ημέρα της γιορτής του ήλιου στις 23 Ιουνίου, ταξιδέψαμε στην πανέμορφη Λίμνη της βόρειας Εύβοιας και συμμετείχαμε σε ένα πανάρχαιο δρώμενο χάρη στη ζωτικότητα και δημιουργική έκφραση των Ναυτοπροσκόπων του 1ου Συστήματος (της Λίμνης).

Άξιοι συνεχιστές και λάτρεις της παράδοσης, με σεβασμό και αγάπη στα ήθη και έθιμα του τόπου τους, κάθε χρόνο, ανάβουν στη ανατολική άκρη της ναυτικής κωμόπολης, κάτω από τις εγκαταστάσεις του Ναυτικού Ομίλου της πόλης (σχεδόν κοντά στο σούρουπο) τις φωτιές τ’ αϊ Γιαννιού...

Κατά την ανάλυση του εθίμου με βαθιές ρίζες στην πρώιμη αρχαιότητα, οι άνθρωποι επιθυμώντας τη ζωοδόχο παραμονή του ήλιου - όλο και περισσότερο - καθιέρωσαν τη λαμπρή και ολοφώτιστη μέρα της ηλιογιορτής...

Για να επιτευχθεί και να πετύχει θεαματικά η συνεχής παραμονή του ήλιου στον ουρανό - σύμφωνα με τις προσταγές του εθίμου - οι συμμετέχοντες σε ζεστή και παρεΐστικη ατμόσφαιρα άναβαν φωτιές - όπως λέει και η παράδοση - προσφορά στο μεγάλο θεό Ήλιο της ανθρωπότητας.

Η ιεροτελεστία του εθίμου είναι ιδιαίτερη και με μυστικιστικές αναζητήσεις… Βιώνοντας το ένιωσα μέσα μου να με κατακλύζει μια ανεξήγητη πηγή ενέργειας και δύναμης. Πηδώντας πάνω από τη φωτιά - στο αποκορύφωμα του δρώμενου - αισθάνθηκα εκστασιασμένη…

Ο συμβολισμός του πετάγματος πάνω από τη φωτιά

Γεγονός που σιγά σιγά… μετά και την επικράτηση του Χριστιανισμού ταυτίστηκε με τη γενέθλιο εορτή του Ιωάννη Προδρόμου - οι φωτιές τ’ αϊ Γιαννιού κάθε βράδυ (εδώ και αιώνες σηματοδοτούν) τόσο το καλωσόρισμα στην έλευση του θερινού ηλιοστασίου όσο και στην απόλυτη κάθαρση του ανθρώπου μέσα από μια ιδιαίτερη διαδικασία - ιεροτελεστίας, «διαβατήριο» για το φως και την καθαρότητα της ψυχής με μια κοσμολογική ευλογία που οδηγεί στη νέα περίοδο όπως επισημαίνουν και οι λαογράφοι.

Ιστοριογνωστική τοποθέτηση από τον «Ελύμνιο» - γνωστό Λαογράφο στην Εύβοια σε ατμόσφαιρα μικρού αρχαίου θεάτρου…

Πριν από το παραδοσιακό άναμμα και πέταγμα πάνω από τη φωτιά, ο Λαογράφος Δημήτρης Αποστόλου, γνωστός με το προσωνύμιο «Ελύμνιος» μέσω της άκρως κατατοπιστικής και ολοζώντανης περιγραφής του μας "ταξίδεψε" στα άγνωστα και συνάμα γοητευτικά μονοπάτια της παράδοσης.

Οι Ναυτοπρόσκοποι καθισμένοι σε μια παραδοσιακή βρυσούλα παρακείμενα της παλαιότερης πλαζ της Λίμνης (Κουκουναριές) αφουγκράζονταν με ενθουσιασμό τα του εθίμου. Υπέροχη πραγματικά εικόνα… έμοιαζε με όνειρο για τους αστούς ταξιδιώτες. 

Όσο απλωνόταν η νύχτα με το ολόγιομο φεγγάρι να χαρίζει τη λάμψη του... τα όσα μας εξηγούσε ο κ. Αποστόλου ήταν άκρως απολαυστικά, βάλσαμο στις ψυχές μας.

Κατά την αφήγηση του μας μετέφερε πολλά και ενδιαφέροντα ιστοριογνωστικά στοιχεία με αναζήτηση άλλων εποχών, από την παλιά αρχαιότητα, στις ρίζες και καταβολές της ηλιογιορτής που χωρίς αμφισβήτηση θεωρείται από τα πιο πανάρχαια δρώμενα.

Ο «Ελύμνιος» μίλησε για την ημέρα του θερινού ηλιοστασίου (21 Ιουνίου επίσημη είσοδος του ήλιου - διάρκεια της μεγαλύτερης μέρας και μικρότερης νύχτας). Αυτή την ημέρα - καθώς οι άνθρωποι από την αρχαιότητα αποζητούσαν διακαώς τη μεγαλύτερη παραμονή του ήλιου στον ουρανό, μετά από έντονες περιόδους σκότους, δυναμικών και φυσικών γεγονότων, κατακλυσμών και άλλων κοσμογονικών καταστροφών με αποτέλεσμα ο ήλιος να φαντάζει θεός λυτρωτής που οδηγεί στο φως και στην ευημερία της ζωής των ανθρώπων - την καθιέρωσαν ήμερα της ηλιογιορτής.

Μέσα από λεπτομερή αναφορά σημείων και φάσεων του εθίμου και πως προχώρησε στο πέρασμα του χρόνου… μέχρι τη φωτεινή νύχτα των φωτιών του αϊ Γιαννιού (όπως προείπαμε μετά και την επικράτηση του Χριστιανισμού) χάρη στην ωραιότατη και εύστοχη αναπαράσταση του από τους Ναυτοπροσκόπους, μας δόθηκε η ευκαιρία να εμπλουτίσουμε τις γνώσεις μας και να διευρύνουμε τους πνευματικούς μας ορίζοντες με φόντο τα υπέροχα καλοκαιρινά χρώματα του βόρειου ευβοϊκού.

Από τα «μυστικά» μονοπάτια του παραδοσιακού εθίμου με ξεναγό τον «Ελύμνιο» - η παρουσία και η συμμετοχή του οποίου είναι πάντα τιμητική (κάθε χρόνο) για τους Ναυτοπροσκόπους, καθώς και ο ίδιος επίτιμο μέλος του πρώτου Συστήματος από τους παλαιότερους του Σώματος με την προσκοπική ονομασία «Προμηθέας» - ήρθε η ώρα του πετάγματος... 

Ο Αρχηγός των Ναυτοπροσκόπων της Λίμνης Δημήτρης Ζούτσος, οι Υπαρχηγοί και τα Μέλη της Επιτροπής Κοινωνικής Συμπαράστασης έδωσαν το πρόσταγμα… και το έθιμο αναβίωσε με επιτυχία.

Προσεχτικά οι πρόσκοποι άναψαν τη φωτιά και έστησαν γύρω από αυτή χορό αισθήσεων όπου ευλαβικά και συνάμα με ζωηρή διάθεση ο ένας μετά τον άλλον έκαναν σάλτο - πάνω από τη φωτιά - δυο και τρεις και τέσσερις φορές, ενώ κάποιοι από το κοινό (φίλοι και επισκέπτες) που παρακολουθούσαν την εξέλιξη του δρώμενου, έφεραν και πέταξαν (στη φωτιά) πρωτομαγιάτικα στεφάνια, όπως θέλει η παράδοση.

Κάθε πέταγμα και ευχή… και η δική μας να ξαναβρεθούμε πάλι του χρόνου στη Λίμνη για νέες διαδρομές σε άλλες εποχές…

<<Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές ,

του Αι Γιάννη από όσα ξέρεις και μου λες,

Αχ! Πόσα τέτοια ξέρεις και μου λες,

που ’χουν πεθάνει…>>

(ΑΓΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ) Μ. Ελευθερίου-Δ. Μούτση

Γράφει ο Δημήτρης Αποστόλου "ΕΛΥΜΝΙΟΣ" (προσκοπικά "ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ") -ιστοριοδίφης… 

… αναλύοντας το έθιμο της <<φωτιάς τ’ Αι Γιαννιού>>, όπως το επεξήγησε πριν το άναμμα της παραδοσιακής φωτιάς, από τους Ναυτοπροσκόπους στη Λίμνη, την παραμονή των γενεθλίων του Προδρόμου, το βράδυ... 

ΣΑΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 

Τα ήθη, τα έθιμα, οι παραδόσεις, ο βιώσιμος τόπος κατοίκησης, η χωρογεωγραφία ενός τόπου, οι ονομασίες και τα τοπωνύμια, η τοπολαλιά, οι τρόποι κοινωνικής συμπεριφοράς σε χαρά και σε λύπη, σε πανηγύρια και γλέντια, σε παθήματα και σε συμφορές, η τέχνη κι ‘ οι εκφράσεις της γνήσιας λαϊκής ψυχής … συναποτελούν και χαρακτηρίζουν και διέπουν το φαινόμενο της ζωής ενός λαού!… 

Αυτή είναι η λαογραφία μας… η σύγχρονη <<νεοελληνική μας μυθολογία>> κατά το Νίκο Πολίτη… 

ΣΑΝ ΟΠΩΣ Η <<ΓΕΝΝΕΣΗ>> 

Πέρυσι… προλογίζοντας τούτο το έθιμο (και σε τούτο τον ίδιο χώρο) σας έδειξα ένα λίθινο εργαλείο από σκληρό πυριτόλιθο που βρέθηκ’ εδώ στην περιοχή μας, απομεινάρι πολιτισμού της Λίθινης εποχής – πριν τρεις ή τέσσερις ή πέντε χιλιάδες χρόνια!... Περιμένοντας οι προϊστορικοί ετούτοι προγόνοι μας τον Προμηθέα για το άναμμα της φωτιάς και το ξεκίνημα του πολιτισμού… κοιτάζαν τ’ αστέρια τη νύχτα και το φεγγάρι στις φάσεις του, τον ήλιο τη μέρα, τις θέσεις που έπαιρνε στον ετήσιο κύκλο του… 

Το σκοτάδι, έξω και μέσα στα σπήλαια τους τρομοκρατούσε… τα θεριά, τα στοιχειά και τα τέρατα, οι φόβοι της νύχτας απομείναν ως σήμερα μεσ’ το συλλογικό ασυνείδητο, όπως υποστηρίξαν αναλυτές ψυχολόγοι κι’ ο YOUNK. 

Το ίδιο την μέρα , όταν φορές χανόταν ο ήλιος – ο Θεός Ήλιος – το μεγάλο Αστέρι που έφερνε τη ζωή, τη χαρά και το φως, τη λαμπράδα μιας υπέροχης φύσης, το πανόραμα κι’ όραμα ελπιδοφόρων που αναπτύσσονταν μέσα στο ψυχοκάρδι τους συναισθημάτων και αισθημάτων!... 

Και μισοχανόταν φορές τούτο το φωταστέρι, πότε σ’ εκλείψεις (τις είπαν αργότερα μερικές) , πότε – ακόμη χειρότερα – σ’ ολικές, μα πιο συχνά κρυβόταν – έμπαινε και ξανάβγαινε μέσα στα σύννεφα, τούτα τα ουράνια πρόβατα –<<μήλα, κοπάδια των Εσπερίδων>>. 

Ήταν όμως φορές που τούτα τα άσπρα κοπάδια <<μήλα- αρνούς>> σωρείτες υψισωρείτες – (7 αγέλες είχε ο Ήλιος, από 50 πρόβατα κάθε μια – αργότερα αστρονόμοι τις έκαναν 350 ημέρες) γίνονταν <<μαύροι αρνοί>>- σωρείτες και μελανίες (αργότερα αστρονόμοι έκαναν 350 τις νύχτες). 

Και τούτο το κοπαδομάνι τ’ ασπρόμαυρο, σωρεύονταν – συσσωρεύονταν, άστραφτε και μπουμπούνιζε, όταν το άρμα του Ήλιου οδηγούσαν μέσα σ’ αυτά, τα τέσσερα ατίθασα άτια του, ο Αύγης και ο Αιθίοψ (να πούμε, όλο το μερονύχτι), ο Βρόντης και ο Στερόπης (να πούμε, το στραφτο-μπουμπούνισμα, ολάκερο το νυχτόμετρο)… που δεν σταματούσε!... και μέρες και βδομάδες και μήνες… και ποιος ξέρει… για πόσους καιρούς, καθώς παγετώνες και κλίμα, θάλασσες και νερά εναλλάσσονταν, καθώς η αλκή κι’ η καρδούλα του κάθε έμψυχου όντως, η χλωρίδα και η πανίδα κι’ ο πρωτόγονος πυχτολάσπωστος πρόγονος, έδινε την μανιακή – πεισματική μάχη της ύπαρξης κι’ επιβίωσης πάνω στην εύπλαστη φλούδα αυτού του πλανήτη… 

Κράτησε χρόνια και χρόνια το γεωλογικό τούτο <<παιχνίδι στεριάς και νερού>>, τότε που τα πράγματα κουμαντάριζαν μεγάλες Οντότητες –<<Θεογονικές>>, ο Ουρανός και η Γη, ο Κρόνος κι’ η Ρέα αργότερα κι’ ύστερα ο Νεφεληγέρτης - Όμβριος Ζεύς και η Ήρα. 

Ωστόσο, καιρός της φωτιάς και του Τιτάνιου Προμηθέα… 

…<<κατέβηκε ο Γίγαντας μ’ ένα δαυλί στο χέρι, 

έριξε φώτα στις σπηλιές κι’ εχάρηκε τ’ ασκέρι>>. 

(<<ΧΡΟΝΙΚΟ>> - Κ. <<Μύρη>>: - Γ. Μαρκόπουλου) 

Εδώ ο μυθολογικός πρόλογος τέλειωσε. Ας πούμε … πως ήταν… Η<<ΘΕΟΓΟΝΙΑ>> του Ησίοδου. 

Η <<ΓΕΝΝΕΣΗ>> της Βίβλου. 

Η <<ΓΕΝΝΕΣΗ>> του Ελύτη. 

΄Ύστερα για εμάς τους Έλληνες ήρθαν χρόνοι αρχαϊκοί-κλασικοί-ρωμαϊκοί-βυζαντινοί και τουρκοκρατούμενοι, φθάσαμε ως τα σήμερα… Ήρθαν οι γνώσεις, οι Επιστήμες, η Αστρονομία, η Ιστορία και η Λαογραφία… παλιές δοξασίες, μαγικά δρώμενα κι’ έθιμα των προγόνων μας, που – πεισματικά κι’ ακάλυτα- επιβιώνουν μέχρι τις μέρες μας, αναλύθηκαν, εξηγήθηκαν, πήραν καινούριο νόημα γνωσιολογικό, εκτιμήθηκε το πολύτιμο της συμβολής τους στην πολιτιστική και πνευματική εξέλιξη του σημερινού- κόσμου… 

Όσο (ξανά) για μας τους Έλληνες, τεκμήρια ακατάλυτα μιας αδιαμφισβήτητης συνέχειας, ανθρωπολογικής, προγονικής και ιστορικής. 

ΜΑΓΙΚΑ – ΦΩΤΕΡΑ ΚΑΙ… ΠΑΡΑΞΕΝΑ 

<<Έξελθ’ ω φίλε Ήλιε!>> Επίκληση στον Ήλιο, των αρχαίων Ελλήνων. 

<<Βγέκα ηλιακάκ’ μου>> Επίκληση στο Ήλιο, παλιών Λιμνιωτών. 

Θέλαν να κρατήσουν κοντά τους τον Ήλιο στη μεγαλύτερη μέρα και δόξα του – είχαν εντοπίσει το θερινό ηλιοστάσιο στις 21 Ιουνίου. Όπως είχαν εντοπίσει και την χειμερινή τροπή (στη μεγαλύτερη νύχτα)στις 21 Δεκεμβρίου. Ακόμη και στις ισημερίες (εαρινή και φθινοπωρινή – 21 Μαρτίου και 21 Σεπτεμβρίου), φυσικά στο δικό τους τότε ημερολόγιο και <<εορτολόγιο>> (Και μην ξεχνάμε, πως οι Έλληνες από την εποχή του Σόλωνος χρησιμοποιούσαν το ηλιακό ημερολόγιο των 365 ημερών). 

· Την περίοδο του θερινού Ηλιοστάσιου, τελούνταν πλήθος Ηλιογιορτές – φωτογιορτές. Ανάβαν φωτιές σε λόφους, βουνά, αλλά και σε αλάνες, δρόμους, αυλές, περνώντας, πάνω απ’ αυτές και ευχομένοι 

<<έφυγον κακόν, εύρον άμεινον>> 

· <<Σήμερα>> ανάβουν φωτιές, σε δρόμους , σταυροδρόμια, αλάνες, αυλές, περνώντας πάνω απ’ αυτές, κάνοντας ευχές για καλό, ή για καλή χρονιά (Ηλιοχρονιά). 

· Οι αρχαίοι αντίστοιχα, ανάβαν φωτιές και το βράδυ, σε κάθε νέο μήνα του φεγγαριού (Σεληνιακός μήνας 28 ημερών). 

· Παλιές Λιμνιώτισσες σε κάθε νέα Σελήνη (μηνίσκο) έδειχναν τον πορτομινέ (πορτοφολάκι τους) στο νιό φεγγάρι, ευχόμενες (<<μαγεία του φεγγαριού>>) το γέμισμα του πορτοφολιού τους, λέγοντας: 

<< όπους γέμιζ’ του φεγγάρ… να γεμίζ’ κι’ εμένα του πουρτουφουλάκ’ μου!...) 

· Μαγικά δρώμενα της Άνοιξης, η κόκκινη κλωστή στο καρπό του χεριού την πρωτομαρτιά, το ‘‘πρωταπριλιάτικο ψέμα’’, το πιάσιμο του <<μαγιόξυλου>> και το λουλουδάτο στεφάνι του Μάη, κλείνουν τον εαρινό κύκλο τους με το άναμμα της φωτιάς του καλοκαιριού και το κάψιμο του μαραμένου πλέον πρωτομαγιάτικου στεφανιού. 

Είναι το τέλος μιας εποχής – της Άνοιξης (η Θαλλώ των αρχαίων )και η αρχή μιας καινούριας εποχής, της καρποφορίας και του καλοκαιριού (η Καρπώ αυτή τη φορά, των αρχαίων) 

Σίγουρα – αν το στεφάνι του Μάη στολίζει σήμερα την πρωτομαγιά, το κεφαλάκι ενός μικρού κοριτσιού, κάποτε – σε παρωχημένες – παλιές εποχές και συμβάντα ‘‘ανθρώπινων θυσιών’’ που συναντάμε σε Προκολομβιανούς λαούς της Αμερικής (Αζτέκων – Ολμέκων - Τολτέκων και Μάγια) στον Ηλιοθεό τους Κετσαλκοάτλ, σίγουρα παιδί και στεφάνι καίγονταν- θυσία, κουρμπάνι - στο σκληρό εκείνο Ηλιοθεό τους… 

· Αλλά και σε πρώιμα ευρωπαϊκά φύλλα ηλιακών θεοτήτων, (του Θωρ και Οντίν) σε μεγαλιθικά ντολμέν και μενίρ (αστεροσκοπεία της εποχής - Στόουχεντζ κ.τ.λ.) αρχαιολογικά ευρήματα αναφέρουν λάκκους ταφής με κρανία παιδιών, που Δρυΐδες θυσιάζαν στη χάρη του ήλιου θεού τους… 

· Στους Έλληνες θυσίες αρνών και βοδιών, ακόμη και θυσίες αλόγων (στη Ρόδο ) έχουν επιβεβαιωθεί, ωστόσο θυσίες ανθρώπων (τουλάχιστον σε χρόνους ιστορικούς) δεν υπήρξαν. (Στο Λύκαιον όρος της Αρκαδίας , αλλά και στη Κρήτη τα ‘‘πράγματα’’ δεν φαίνεται να έχουν αποσαφηνισθεί). 

· Από ανατολή σε δύση του ήλιου το καλοκαίρι, πάνω στο ηλιοτρόπι, το ίδιο και το χειμώνα, πάλι στ’ αντίστοιχο ηλιοτρόπι (23ο 27ο βόρεια – 23ο 27ονότια) ένα παραλληλόγραμμο ορθογώνιο (ηλιοστασιακό) ήταν η πορεία του ήλιου στον ουρανό, στη διάρκεια ενός χρόνου. Τούτη την πορεία (συμβολικά τον ίδιο τον Ήλιο) θέλαν να τον κρατήσουν κάτω στη γη, να τον έχουν πάντα δικό τους, να μην χαθεί σε σύννεφα και κατακλυσμούς, να παραμένει κοντά τους, να τον λατρεύουν… 

Κι έφτιαχναν έτσι τους ‘‘ηλιακούς’’ τους ναούς, μ’ αναλογία μήκους και πλάτους δυο- προς- ένα, στενόμακρους, με άβατο ιερό στην ανατολή (όπως το ίδιο κρατήσαν μετέπειτα χριστιανικοί ναοί που πατήσανε πάνω τους…) Στο ιερό τότε της Ηλιακής τους Ανατολής, τελούταν αιματηρά η θυσία του ζώου, σήμερα τελείται αναίμακτα η συμβολική θυσία ψωμιού και κρασιού (από ‘‘σώμα και αίμα’’ Χριστού) του μυστηρίου της θείας μετάληψης. 

· Κατακλυσμοί κοσμογονικοί παλαιότατοι, του βιβλικού Νώε, (η Κιβωτός του στο Αρμενικό Αραράτ), πιο ανατολικά του Ουναπιπιστίμ στη Μεσοποταμία, του αρχαίου Ωγύγη στην Αττική (ίσως απ’ το μετεωρίτη του βόρειου Ευβοϊκού κόλπου), του μυθικού Δευκαλίωνα και της Πύρας (η κιβωτός τους στον Παρνασσό) κι’ ο Γαράμας ο Πελασγός (πρώτος άνθρωπος, πάνω στα Γεράνεια όρη), όλοι αυτοί οι κατακλυσμοί… στερήσαν τον Ήλιο απ’ τον κόσμο… 

Να γιατί… πρώιμα – πρώιμα τον λατρέψανε και τόνε θέλαν κοντά τους…. 

Ύστερα… έγινε Υπερίωνας, Δίας, Απόλλωνας, Φαέθωνας και Φαέθοντας, έγινε προφήτης Ηλίας και εφορεύει στα κορφοβούνια να βιγλίζει το ουράνιο φως στην ανατολή <<φωτοφόρος>> η <<φωτοφάγος στη Δύση>> στο Ελύμνιο <<αλσόβιος φωτολάτρης>> και στη Λίμνη… <<αλεξικέραυνος>>!... 

ΣΑΝ ΕΠΙΛΟΓΟΣ 

Οι φωτιές τ’ Αι Γιαννιού πέρασαν. Η φωτιά της ψυχής μας χτυπάει <<Ελλάδα>>!... φωτιά κι’ αυτή άσβεστη – ακατάλυτη… Όσο κι’ αν <<Δυτικοί>> - άλλου είδους κατακλυσμοί, πολεμούν να την σβήσουν. Ο Υπερίωνας Ήλιος – ατόφιος Ελληνικός, θα λάμπει πάνω στη Χώρα μας… για 5 ακόμη δισεκατομμύρια χρόνια!... 

ΠΛΟΥΣΙΟ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΕΘΙΜΟΥ ΣΤΗ ΛΙΜΝΗ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΕΥΒΟΙΑΣ