Παναγίτσα - Ζωοδόχος Πηγή στη Λίμνη Εύβοιας

Γιώτα Περήφανου

Χαμηλό, ημιυπόγειο, σε επίπεδο ταπείνωσης, ξηλόστεγο και κεραμωσκέπαστο, ανήλιο και υγρό, ερειπιώνας του παρελθόντος… που ξέφυγε θαρρείς μέσα από την αχλύ Παπαδιαμαντικού διηγήματος.

Παναγίτσα - Ζωοδόχος Πηγή στη Λίμνη Εύβοιας

Πάνε χρόνια… που ανακάλυψα το ησυχαστήριο μου μέσα και κοντά στο κέντρο της θαλασσινής Λίμνης. Συντροφιά με τον επί σειρά ετών επιστήθιο φίλο και καλό συνεργάτη Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιο», προ 12ετίας… στάθηκα με δέος και θαυμασμό μπροστά στην ταπεινή είσοδο του ναϊδίου της Ζωοδόχου Πηγής «Παναγίτσας»....

Σήμερα έχω την τιμή, τη χαρά αλλά και το βάρος, να κάνω ένα μικρό ρεπορτάζ για τούτο τον λαογραφικό - ιστορικό ναΐσκο, κτισμένο από αρχαία δομικά υλικά το 1851 από τον πλοίαρχο Λυμπέριο Μαναρίτσα και την σύζυγό του Ελένη (τη «θρυλική» ονειρομάντισσα Μαναρίτσαινα, που θεωρήθηκε στην εποχή της προφήτισσα για τα όσα διέδιδε), παραμένοντας ολοζώντανη στις μνήμες της Λίμνης με το όνομα «γριά Λένη» και «άγια Λένη» έχοντας ταυτιστεί λαϊκά κι’ ενοραματικά με το χώρο και τη λατρεία της Παναγίας.

Η  Μαναρίτσαινα

Εάν το Ελύμνιο του 19ου αιώνα ζητούσε το δικό του Νοστράδαμο, τον Έντγκαρ Κεϋση, ή τη δική του Ελένη Μπλαβάτσκι τότε σίγουρα θα την έβρισκε και την βρήκε στην προφήτιδα – «ενυπνιομάντιδα» Ελένη Μαναρίτσα.

Γεννήθηκε στα Οθωνικά χρόνια της μόλις πριν λίγο απελευθέρωσης και πέθανε υπερ - αιωνόβια, κάπου στα χρόνια του Μεσοπόλεμου. Από καλή οικογένεια η Ελένη της Λίμνης, παντρεύτηκε πλοίαρχο των ιστιοφόρων τον Λυμπέριο Μαναρίτσα κι’ έκαμαν δύο παιδιά. Το ένα πρώιμα - πρώιμα…  το σκοτώσαν ληστές εκείνης της εποχής, το άλλο παντρεύτηκε, έκαμε απογόνους…

Από γεννησιμιού της η Ελένη ακουσίως, υπνωτιζόταν, έβλεπε θεία οράματα και σε εγρήγορση - όταν ξυπνούσε, εξηγούσε τούτα τα παράξενα όνειρα και προφήτευε (όπως τους παλαιούς εκείνους καιρούς έκαναν οι αρχαίες ονειρομάντισσες…). Οδηγό της - πάντα - είχε την Παναγία. Μαζί της ταξίδευε ως τους Άγιους Τόπους της Παλαιστίνης και τους περιέγραφε με κάθε λεπτομέρεια (που το πιστοποιούσανε «Χατζήδες» προσκυνητές ναυτικοί), μαζί με τη Θεοτόκο ταξίδευε ως τη Βασιλεύουσα και περιέγραφε τη μοιραία Κερκόπορτα (δίχως να ξέρει ανάγνωση, ούτε τους χρονογράφους της Άλωσης - τον Δούκα και τον Φρατζή)… Ως δεχομένη «υποχθονίων πνευμάτων υποφοράς», ταξίδευε στο παρελθόν… αλλά και στο μέλλον!... πότε μιλώντας για καταστροφικούς του παρελθόντος σεισμούς (αρχαίων Οροβιών - 426π.Χ., Αταλάντης - 1894 μ.Χ.) και πότε για παλιρροϊκά τσουνάμι του μέλλοντος, που (αλίμονο!) ονειρευόταν και για την πατρίδα της Λίμνη!... Στα γεγονότα της εποχής, προέβλεψε τον «ατυχή πόλεμο» του 1897, στην πολιτική τα ανεβο-κατεβάσματα Βενιζέλου και Κωνσταντίνου. Σαν επισφράγιση όλων αυτών πρόβλεψε, κάποιο διάστημα πριν, τον ίδιο το θάνατο της, όπως και πράγματι έγινε…  Ωστόσο εκείνο που την επαλήθευσε πιο πολύ και σχεδόν απολύτως, ήταν οι υπάρχουσες αρχαιότητες κάτω απ’ το χώρο της «Παναγίτσας», που το ονειρικό πλάνο της έγινε υστερότερα ο τοπογραφικός κάναβος των αρχαιολόγων…

Ο χώρος

Το ιστορικό εκκλησίδιο προς το κέντρο του Ελυμνίου, περιστοιχίζεται από σχετικά ευρεία πλατεία, (αρχαιολογικός χώρος της κωμόπολης σήμερα), έχει ανασκαφεί επανειλημμένα από ονομαστούς αρχαιολόγους και έχει  φέρει στο φως σημαντικά ευρήματα, όπως αρχαιοελληνικά γλυπτά, ρωμαϊκά μωσαϊκά και παλαιοχριστιανικά μέλη. Αριστερά της εισόδου και μπροστά από μια αναστηλωμένη κιονοστοιχία, αναγράφεται κείμενο σε μαρμάρινη πλάκα, που δίνει και το ιστορικό στίγμα του χώρου:

«ΕΡΕΙΠΙΑ ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΕΠΙ ΡΩΜΑΪΚΩΝ ΛΟΥΤΡΩΝ ΚΑΙ ΙΣΩΣ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΥ ΙΕΡΟΥ ΚΤΙΣΘΕΙΣΑ ΕΠΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟ.  ΚΑΤΕΣΤΡΑΦΗ ΑΠΟ ΕΠΙΔΡΟΜΗ ΑΛΤΖΕΡΙΝΩΝ ΚΟΥΡΣΑΡΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ ΛΕΟΝΤΟΣ ΣΤ΄ ΣΟΦΟΥ».

Μελετώντας την «Παναγίτσα»

Το υποτυπώδες εκκλησίδιο που θυμίζει σε πολλούς ταπεινή αγροικία, έχει πλουσιότατη ιστορία. Οι γεροντότεροι της Λίμνης τη διηγούνται σαν παραμύθι στις νεαρότερες γενιές κι’ ο λαογράφος «Ελύμνιος» γλαφυρά  - όπως το συνηθίζει - σε πάμπολλες ομιλίες και σποραδικές του δημοσιεύσεις, εξιστορεί αραχνιασμένους θρύλους που θαφτήκαν και ξεχαστήκαν στα άγια χώματα της λιλιπούτειας «Παναγίτσας».

Να, σε δική μου συμπύκνωση, ένα διαχρονικό του χώρου τοποδιάγραμμα.

5ος ή   - 6ος  μ.Χ. αιώνας και συναντάμε Παλαιοχριστιανική Βασιλική της Ιουστινιάνιας περιόδου, χτισμένη πάνω σε Ρωμαϊκά λουτρά (ίσως δημόσια, ίσως ιδιωτικά -  θέρμες και βαλανεία όπως ελέγοντο τότε) και τούτα ίσως πάνω σε αρχαιότερα προχριστιανικά ιερά, καθώς περίτεχνο άγαλμα του ημίθεου Ηρακλή (1ος αιώνας π.Χ.) βρέθηκε παλαιότερα σε τούτο τον τόπο.

Η καταστροφή του όλου αυτού συγκροτήματος, πότε λειτουργικού λουτρικού και πότε λειτουργικού ναϊκού, θα επέλθει στα μεσαία χρόνια του Βυζαντίου κατά τα τέλη του 9ου μ.Χ. αιώνα, μαζί με την ολοσχερή καταστροφή του παραλιακού Ελυμνίου, από επιδρομή - ως λέγεται Αλτζερινών Κουρσάρων. Μετά… η λήθη, θα σαβανώσει τα πάντα… και τα υλικά κατάλοιπα και τις ιστορικές μνήμες… Δεν θα απομείνουν… παρά… αιωρούμενοι θρύλοι… παραμύθια και παραδόσεις…

Από τις παραδόσεις αυτές και τα ιστορούμενα παραμύθια, κινούμενοι οι Ελύμνιοι, λίγο μετά την Τουρκική Απελευθέρωση (κάπου στα 1850 της Οθωνικής περιόδου) θα κάνουν τις πρώτες εθελοντικές - αμέθοδες ανασκαφές. Και θα χτίσουν εκείνη την εποχή, τούτο το ιδιόμορφο εκκλησάκι.

Ιστορικές αναδρομές και έρευνες

 -- Το 1851 - κτητορική χρονολογία του ναϊδίου -  μια ευλαβική «άγια γυναίκα» η Ελένη Μαναρίτσα… (που αναπαύεται με το σύζυγο της Λυμπέριο, μέσα στο εκκλησάκι), «ενυπνιάζεται», βλέπει  οράματα θεία με οδηγό της πάντα την Παναγία κι’ ύστερα ξυπνητή περιγράφει ναούς, εικονίσματα  κι’ αρχαιότητες… κάτω και γύρω από τον άγιο ναΐσκο…

Η ψυχομετρία του παραμένει ακόμη δυναμική, ηλεκτρίζοντας θαρρείς τον περίγυρο…

Ανάμεσα στα μελισσοκέρια που σιγοκαίνε στο μανουάλι, η σεβαστή μορφή της προφήτισσας «Αγια - Λένης», ανάερα και παντού κάνει την παρουσία της… Παρηγοριά και παραμυθία, ελάφρυνση της ψυχής και μεγαλειώδης κατάνυξη, συντελούν όλα στο χώρο αυτό να μοιάζουν τόσο όμορφα… Και η χάρη της Παναγίας, παντού κι’ αυτή καταλυτική!

Εδώ - ως θα λέγε κι’ ο ποιητής…

«όλα τα κυπαρίσσια δείχνουν μεσάνυχτα…όλα τα δάχτυλα σιωπή!...»

• Το 1856 και λίγο μετά… ο τότε προοδευτικός Δήμαρχος ΑιγαίωνΑγγελής Φλώκος, με ενθουσιώδεις εθελοντές Ελυμνίους, καταγίνονται σε ανασκαφές του χώρου, που αποδίδουν πολύτιμο υλικό, άφθονα αρχαιολογικά μέλη - μέσα σε τούτα κι’ ένα μαρμάρινο κορμό Ηρακλή, από ιερό (πιθανόν) του προϋπάρχοντος συγκροτήματος, χρονολογημένο στον 1ο αιώνα π.Χ. (φυλασσόμενο σήμερα στο αρχ. Μουσείο της Ολυμπίας…)
• Στα 1897 ο Ελύμνιος βαθυνούστατος καθηγητής Ιωάννης Βοϊατζής θα κάνει κάποιες (ωστόσο τις πρώτες) δημοσιεύσεις (μιλώντας για μωσαϊκά δάπεδα, κίονες, κ.α. αρχαία κατάλοιπα).
• Το 1929 ο διαπρεπής αρχαιολόγος και ιδρυτής του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών Γεώργιος Σωτηρίου κάνει την πρώτη επίσημη επιτόπια έρευνα στο χώρο, χαρακτηρίζοντας τα ερείπια, ωςΠαλαιοχριστιανικής - Βασιλικής, ενώ εντοπίζει και μεταφέρει στο Χριστιανικό Μουσείο χάλκινη βάση δωδεκακάνδηλου με την επιγραφή «ΥΠΕΡ ΕΥΧΗΣ ΘΕΟΥ ΔΩΡΗΤΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΤΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΑΥΤΟΥ».
• Το 1960 - 61 ο διαπρεπής βυζαντινολόγος Μανώλης Χατζηδάκης(επίσης Δ/ντης του Βυζ. Χριστ. Μουσείου Αθηνών), θα ανασκάψει μέρος του αρχ. χώρου και θα φέρει στο φως μωσαϊκά δάπεδα (ορισμένα εκ των οποίων σήμερα φυλάσσονται στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο της Λίμνης), κίονες, κιονόκρανα, θωράκια και το (βασικότερο) ένα μέρος δαπέδου ψηφιδωτών ιχθύων άριστης τέχνης, σε εσωτερική κόγχη του ναϊδίου. Οι επιστημονικές του ανακοινώσεις στην Α.Ε. (Αρχ. Εφημερίδα) γνωστοποιούν στο ευρύ κοινό τον ενδιαφέροντα αρχαιολογικό και λατρευτικό χώρο της Λίμνης.
• Το φθινόπωρο του 2007, οι  Εφορείες Κλασσικών και Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ευβοίας (με τη συναίνεση Εκκλησίας και Δήμου, την συνεπικουρία του Ιστορικού Μουσείου της Λίμνης) και με ανασκαφέα τον Λιμνιώτη αρχαιολόγο Άγγελο Ριτσώνη, ολοκληρώνουν σωστικά το πλήρες μωσαϊκό της κόγχης, ανακοινώνοντας 18 είδη ιχθύωνεκλεκτικής τέχνης (opus selectum και opus mussivum - όπως αναφέρονται στην επιστημονική τους ορολογία).
  
  
  Ακολουθεί η κατασκευή μακέτας για μελλοντική αξιοποίηση του χώρου, ενώ η εκκλησία συμβοηθά στο σημερινό ευπρεπισμό και την λειτουργικότητα του ναϊδίου της «Ζωοδόχου Πηγής - Παναγίτσας».

Η «Παναγίτσα» του σήμερα…

Σήμερα - το επί τόπου υπάρχον (υπόγειο) αρχαιολογικό υλικό - παραμένει στη συντήρηση με την μορφή της κατάχωσης, ενώ το ιστορικό εκκλησίδιο του 1851 συνεχίζει την προσκυνηματική του λειτουργικότητα, ως ναός της Παναγίας - «Ζωοδόχου Πηγής».

Στη Λίμνη της Βόρειας Εύβοιας, το Ελύμνιο των Αρχαίων, ιερό τόπο λατρείας, από τους χρόνους των μύθων, σήμερα παλλάδα της πόλης - προστάτιδα και μεγάλη Κυρά βασιλεύει η Παναγία «Λιμνιά» που μας ταξιδεύει στους δικούς της βυζαντιακούς θρύλους, ενώ η άλλη Παναγιά… η Ζωοδόχος Πηγή… η «Παναγίτσα» της Λίμνης, μας ταξιδεύει και τούτη, πότε με θρύλους και πότε μ’ ευρήματα στο άγνωρο, πλούσιο παρελθόν της ιστορικής κωμόπολης… 

Αποχαιρετισμός…

«Παναγίτσα». Χειμώνας. Προχωρημένο απόγευμα. Βρίσκομαι ολομόναχη μέσα… καθώς σουρουπώνει, η βροχή δέρνεται όλο ραγάνι πάνω στην κεραμιδένια σκεπή και με κάνει να νιώθω με άγνωρο δέος πως πρέπει να παραμείνω εδώ σε τούτο το «Παπαδιαμαντικό εκκλησάκι» και να εμβαθύνω εκστατικά στα «μυστικά» μονοπάτια του. Υποκλίνομαι με βαθύ σεβασμό στις ιερές μαυρισμένες μορφές των Αγίων που στο ημίφως των τρεμάμενων καντηλιών μεταλλάσσουνε τις ταπεινές λαϊκές τους απεικονίσεις σε ζωγραφήματα, θαρρείς, του Πανσέληνου, μέχρι τις τραβηγμένες κοντυλένιες μορφές του Ελ Γκρέκο…

Φεύγοντας - το υπόσχομαι - πως θα επιστρέψω ξανά… σ’ αυτό το ζεστό εκκλησάκι - κρυφό λογισμό της καρδιάς και του νου μας… που η πόρτα του δεν κλείνει ποτέ, όπως η πόρτα του Παραδείσου για τους καλούς… ή όπως ψάλλει ο Βυζαντινός υμνωδός…

«Ο Ναός σου Θεοτόκε ανεδείχθη Παράδεισος, ως ποταμούς αειζώους αναβλύζων ιάματα…»

Ευχαριστούμε θερμά για την πολύτιμη συνεργασία τον ιστοριοδίφη - λαογράφο της Λίμνης Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιο» και την Ανθή Αποστόλου για την ευγενική παραχώρηση του φωτογραφικού υλικού.

Πλούσιο φωτογραφικό υλικό εδώ

πηγή: eviaportal